PASTWO

; PAŃSTWO; wieloznaczny termin odnoszący się do: 1) struktury organizacyjnej społeczeństwa, porządkującej za pomocą aparatu administracyjnego działania jednostek i grup na podstawie norm przez siebie ustalanych; 2) organizacji grupy społecznej zajmującej pewne terytorium z władzą suwerenną na czele, związku politycznego, w którym władza prawomocna korzysta ze „środków panowania nad ludźmi” (M. Weber), lub „korporacji terytorialnej wyposażonej w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchniczą” oraz osobowość prawną (G. Jellinek). W obu ujęciach, podobnie jak w tym, w którym eksponuje się „gwarancyjny” charakter państwa, jako 3) struktury powołanej do ochrony uprawnień jednostek, odróżnia się państwo od społeczeństwa; inne znaczenie mają określenia państwa jako 4) „aktualizacji idei etycznej” (. Hegel) lub 5) porządku prawnego, będącego strukturą normatywną, której organami są zarówno instytucje władcze, jak i obywatele (H. Kelsen). Niezależnie od różnic określeń, państwu przypisuje się zwykle nie tylko podmiotowość w stosunkach z innymi państwami (istotną w prawie międzynarodowym publicznym), związaną z niezależnością od innych państw i organizacji ponadpaństwej (suwerenność zewnętrzna), ale także wyłączność w zakresie stanowienia prawa i legitymizowanego stosowania przymusu (suwerenność wewnętrzna), realizowaną niekiedy przez jeden organ (suwerenność organu). Historia państwa liczy wiele tysięcy lat. Różnorodność jego form jest efektem zróżnicowania kultur w ich historycznej ewolucji, konfliktów interesów wielkich grup społecznych (klas, grup etnicznych, narodów), a także wojen, podbojów i katastrof żywiołowych. Wojny i rewolucje, chociaż krótkotrwałe, bardziej zmieniały charakter i formy władzy państwowej oraz jej stosunki ze społeczeństwem niż długie okresy pokojowej ewolucji. Dlatego niektórzy badacze rozumieli państwo jako organizację walki lub formę gotowości zbiorowej do działań wojennych. Takie cechy państwa, jak monopol stosowania legalnego przymusu (co szczególnie podkreślał M. Weber), suwerenność czy terytorialność w znacznie mniejszym zakresie były przestrzegane w starożytności i w średniowieczu, niż w państwie nowożytnym (XV–XVI w. w Europie) lub współczesnym. W starożytności w Europie (Grecja, Rzym) i Azji (np. Indie, Chiny) władze państwa tylko nieznacznie ograniczały prywatną władzę ojca lub właściciela niewolników w zakresie stosowania przymusu względem osób im podporządkowanych. Nawet cesarz rzymski, dysponujący ogromną władzą, legalnie nie mógł zakazać wolnemu obywatelowi ukarania niewolnika śmiercią lub karami fizycznymi. Również w średniowieczu niezależność rodu lub rodziny wobec władzy publicznej była znaczna. Kościół katolicki, jako uniwersalna wspólnota wiernych i kapłanów, był pojmowany jako instytucja władzy publicznej, dysponująca własnym systemem prawnym i niezależną od władzy państwowej możliwością stosowania przymusu wobec osób, a nawet możliwością prowadzenia wojen (krucjaty, zakony rycerskie). W państwie feudalnym monarcha był właścicielem tylko części terytorium i musiał godzić się na spełnianie funkcji władzy publicznej (np. pobór podatków i ceł, bicie monety, sądownictwo nad chłopami i ludnością zależną, prowadzenie wojen i utrzymywanie własnych sił zbrojnych) przez panów feudalnych, którzy władali, niezależnie od władzy królewskiej, terytorium będącym ich własnością. Dopóki własność ziemi była podstawą hierarchii władzy publicznej, granica między prywatnym a publicznym oraz między samowolą panów a wolnością obywatelską była nieostra. Rywalizacja między papiestwem a cesarstwem w nowożytnej Europie doprowadziła do zakwestionowania wyższości władzy kościelnej nad władzą świecką, a później (XV–XVI w.) do niezależności władzy świeckiej od papiestwa i hierarchii kapłanów. Dopiero państwo nowożytne stało się organizacją suwerenną, niezależną od organizacji wyznaniowych i od władzy rodów szlacheckich. Upadek zależności feudalnej (wasal–suzeren) i rozluźnienie związków między prywatną własnością ziemi a władzą publiczną nastąpiło w XVI–XVIII w., w okresie rewolucji mieszczańskich w Europie. Suwerenność państwa była określana jako coś więcej niż niezależność od władzy kościelnej; zrodziła się idea państwa liberalnego, które szanuje równość wszystkich obywateli wobec prawa i jest neutralne względem zróżnicowanych wierzeń religijnych i przekonań moralnych obywateli. (...)